دانشنامه ای برای “نفت سوزها”

فرشید خدادادیان پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی//کتاب؛ “فرهنگ نفت سوزها”، حاصل تحقیق و پژوهش میدانی و کتابخانه ای؛ علی سوری، رئیس سابق مرکز اسناد صنعت نفت توسط انتشارات نظری در تهران منتشر شد.

قبل از معرفی کتاب، یادآوری این نکته ضروری است که؛ هرچند ایران از سال۱۲۸۷خورشیدی و با اکتشاف نفت در سرزمینی دورافتاده در جنوب غربی آن به مهد صنعت نفت در منطقه خاورمیانه تبدیل شد، اما آشنایی ایرانیان با نفت و کاربردهای آن قدمتی کهن و حتی ریشه در روزگار باستان ایران داشت.
به همین دلیل بود که قبل از اینکه فرآورده های کمپانی انگلیس و پرشیاAPOC به خانه های ایرانیان در شهر و روستا و چاله و تنور سیاه چادرهای عشایر ایرانی در نقاط مختلف کشور برسد، روغن چراغ و نفت سیاه و سفیدِ رسیده از چاه های نفت بادکوبه و توسط تجارتخانه های ایرانی طرف قرارداد کمپانی نفتی برادران نوبل و همچنین کمپانی”پرس آذ نفت”(پرسیا آذربایجان نفت) P.AZ.NAFT در نفت سوزهای ایرانی می سوخت و گرما و روشنایی و انرژی می بخشید.از این منظر، آشنایی ایرانیان با “نفت سوزها” قدمتی بیشتر از آشنایی آنان با نفت بدست آمده از اکتشافات کمپانی نفت جنوب داشت.
علی سوری، کارشناس ارشد ادبیات، ویراستار و رئیس سابق مرکز اسناد صنعت نفت، زیرمجموعه مدیریت موزه ها و اسناد وزارت نفت طی سال های۱۳۹۶تا۱۳۹۸ بود.در همان مقطع زمانی او در کارگروه سیاست گذاری و برنامه ریزی اجرایی موزه نفت سوزها نیز عضویت داشت.
کارگروهی که در مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت ایجاد شده بود تا یک بنای تاریخی در منطقه ی”زریسف”کرمان و در محوطه ای متعلق به شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی کرمان را به نخستین موزه ی تخصصی نفت سوزها در ایران(و شاید منطقه) تبدیل نماید.
در همین زمینه؛ مولف، در “پیش سخن” کتاب تالیفی توضیح می دهد که؛…واقعیت این است که اندیشه پدید آوردن “فرهنگ نفت سوزها”،برآیند هم‌ اندیشی جمعی از عزیزان خوش فکر، تصمیم‌ ساز و تصمیم گیر در مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت در سال۱۳۹۹ بود که ماموریت گردآوری و تدوین آن به من(درمتن کتاب”این کمینه”) سپرده شد(ص۵کتاب)
مولف، در “پیش درآمد” دانشنامه ی تالیفی خود به مواردی همچون؛ شناخت و پیدایش آتش، ساخت شمع، روند روشنایی در گذشته، سرگذشت نفت در ایران و اکتشاف نفت در مسجد سلیمان اشاره و با توضیحاتی کوتاه در مورد؛ اجاق های خوراک پز، چراغ علاءالدین و چراغ های”پریموس” و “تویوست”، به تجربه های زیسته و تاریخی ایرانیان در “خانه هایی که بوی نفت می دادند”، اشاره می کند.
او سپس به تقسیم بندی نفت سوزها اشاره و این وسایل را در پنج گروه قابل تقسیم بندی می داند: یکم؛ چراغ های روشنایی مانند چراغ موشی، لمپا، گردسوز، فانوس و چراغ زنبوری. دوم؛ اجاق های خوراک پزی مانند: والور، علاءالدین و پریموس.سوم: بخاری های گرمایشی،مانند: چراغ های آترا، علاءالدین و بخاری های “ارج” و “آزمایش”.چهارم: چراغ های کوره و گروه پنجم؛ نفت سوزهای نوین مانند: اتو، پنکه، یخچال، رادیو، تراکتور و خودرو سواری.
مولف در همین بخش، اشاره کوتاهی نیز به میراث صنعتی لوازم خانگی داشته و به اختصار در مورد صنایع مونتاژ لوازم خانگی غربی در ایران توضیح می دهد.
بخش واژه نامه که متن اصلی کتاب است، از صفحه۴۱کتاب آغاز و به ترتیب حروف الفبای فارسی، مداخل مربوطه، آوانگاری و توصیف کوتاه دانشنامه ای می شوند.مدخل”آبسال”، شرکت لوازم خانگی ایرانی که در سال۱۳۵۵ با نام شرکت اونیورسال/یونیورسال بصورت سهامی خاص و در شمال شرقی تهران تاسیس گردید، آغازگر واژگان توصیف شده در فرهنگ نفت سوزها می باشد. اجاق سوئدی‌ پریموس با نام قدیمی”اجاق جات پریموس سوئدی”و همچنین”ارج”، تاسیسات ایجاد شده توسط “مهندس خلیل ارجمند”، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران از دیگر مداخل معرفی شده در آغاز دانشنامه فرهنگ‌نفت سوزها هستند و در این مداخل اشاره به”میراث صنعتی”این کارخانه ها از منظر تاریخ صنعت نیز بسیار دارای اهمیت هستند.اهمیتی که خواندن کتاب را تنها به توصیف مداخل و واژگان مرتبط با نفت سوزها محدود نمی کند.
در این دانشنامه با برخی از نفت سوزهای عجیب و متفاوت نیز آشنا می شویم! از جمله “پنکه نفتی” که تولید آن از سال۱۸۷۰میلادی و با نبوغ آلمانی ها در تبدیل انرژی حرارتی و گرمایشی به جنبشی و مکانیکی آغاز شد! در همین بخش خواننده متوجه می شود که ریشه ی خود کلمه ی “پنکه” نیز هندی و معادل “بادبزن” فارسی است.(ص۱۰۶کتاب)
در دانشنامه ی مذکور، به “تاریخ شفاهی” نیز توجه شده و در چند جا از زبان خود تولیدکنندگان نفت سوزها، به توصیف فعالیت شان پرداخته شده.از جمله اشاره به بخشی کوتاه از تاریخ شفاهی عبدالله مهدیان، پایه گذار شرکت انرژی که روایت زندگی کاری و حرفه ای او را به اختصار مرور می کند(از ص۲۰۲کتاب)
قایق نفتی، سماورهای نفتی، ساعت نفتی و همچنین توضیح واژگانی اجزای تشکیل دهنده نفت سوزها، از جمله؛ فتیله، مخزن، طلق و شعله پخش کن از جمله دیگر بخش های خواندنی و آموزنده ی این کتاب هستند.
همانگونه که پیشتر ذکر گردید، ترتیب ارائه مداخل کتاب بر اساس حروف الفبای فارسی است و به همین دلیل مدخل”یخچال نفتی” پایان بخش مداخل توصیف شده در این کتاب است(ص۲۹۷)
آقای علی سوری، زاده ی دوم فروردین ماه۱۳۳۹ در شهرستان نهاوند و ساکن تهران، کارشناس ارشد ادبیات است و کتاب”فرهنگ نفت سوزها” ششمین اثر او پس از آثاری چون؛ یک سبد افسانه(۱۳۸۴)، از کوچه های زمین تا باغ های آسمان(۱۳۹۶)، تا بارگاه جانان(۱۳۹۶) ستاره(۱۴۰۱) و سرگذشت های بی فروغ(۱۴۰۱) منتشر گردیده و البته نخستین اثر تحقیقی او در حوزه ی تاریخ نفت و میراث صنعتی است.
سوری، در مطلع کتاب خود از دکتر اکبر نعمت الهی، مدیر وقت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، استاد محمدرضا جواهری، پیشکسوت حوزه ی میراث فرهنگی، ایجاد موزه و موزه داری و مشاور وقت مدیریت موزه ها، حشمت اله منعم، عضو شورای راهبری موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، فرشید خدادادیان، رئیس وقت پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد نفت و همچنین خانم رزیتا غفاری، همکار مولف در گردآوری مداخل و تحقیقات میدانی مرتبط، تشکر نموده است.
کتاب؛ “فرهنگ نفت سوزها” در قطع رقعی و در۳۰۴صفحه توسط انتشارات نظری در تهران منتشر گردیده و قیمت تک فروشی چاپ اول(۱۴۰۲) آن ۱۵۵هزارتومان است.علاقه مندان به تهیه این فرهنگ تخصصی می توانند از طریق تماس با انتشارات نظری در تهران و همچنین پایگاه های اینترنتی فروش کتاب، نسبت به تهیه ی آن اقدام نمایند.